سي امين برنامه تور گردشگري مسئولانه خانوادگي همكاران دانشكده مهندسي اختصاص داشت به استان آذربايجان شرقي و شهر هاي تبريز، اسكو، آذرشهر، شبستر، جلفا و منطقه آزاد ارس كه در تاريخ ۲۸ خرداد لغايت ۴ تير ماه ۱۴۰۲ بصورت ريلي - اتوبوسي برگزار گرديد. ۹ خانواده شركت كننده در تور آذربايجان از نزديك با آثار تاريخي، طبيعي و فرهنگي و صنعتي شهرهاي مذكور آشنا شدند.

درباره تبريز:

تبريز، مركز استان آذربايجان شرقي با وسعت ۱۱۸۰ كيلومتر مربع در قلمروي مياني خطه آذربايجان و در قسمت شرقي درياچه اروميه قرار گرفته است. پيشينه تاريخي تبريز حكايت گر غرايب است. تاريخ تبريز در پيش از ظهر اسلام داراي فراز و نشيب هاي فراوان  مي باشد كه حكايت از سابقه كهن اين خطه از سرزمين اهورايي ايران دارد. بعد از ظهور اسلام در گستره وسيع حكومت اسلامي به «قبله الاسلام» مشهور مي شود و در خيلي از ادوار تاريخي نقش مهم پايتختي اين سرزمين را بر عهده داشته است و مركز ثقل ايران محسوب مي شده است و در مسير جاده ابريشم پيوند دهنده شرق و غرب بوده و رونق اقتصاديش به بنيان بازارها و كاروانسراها مي انجامد كه به عظيم ترين بازار مسقف و به هم پيوسته دنيا شهره گرديده است. در كنار همه اينها بزرگترين دانشگاه آن عصر، «ربع رشيدي» موقعيت علمي و فرهنگي ممتاز تبريز را به جهانيان مي نماياند.

تبريز را شهر اولين ها مي نامند. اولين مدرسه به سبك جديد، اولين چاپخانه و كتابخانه، اولين روزنامه و سالن نمايش در اين شهر بنا شده است. اين شهر پس از تهران بيشترين موزه ها را در خود جاي داده كه براي گردشگران تاريخي جذابيت دو چنداني دارد.

اولين مكان مورد بازديد همراهان عزيز تور گردشگري مسئولانه به آذربايجان در تبريز بازار هزار توي تاريخي آن بود كه شهره جهاني دارد و البته ما در اولين گام فرصت كرديم يك راسته از آن را با تيمچه ها و سراهاي زيباي فرش فروشان، جواهر سازي، پوشاك و مواد غذايي را بازديد كنيم و نهار را در رستوران معروف حاج علي به صرف چلوكباب لذيذ تبريزي بنشينيم.

بازار تبريز آنقدر زيبا و دلپذير هست كه لذت بردن از آن و درك صحيح لايه لايه هاي اجتماعي و تاريخي آن روزها مي بايست در آن وقت گذاشت. پس از صرف نهار براي استراحت عازم محل اسكان شديم كه با مساعدت دانشگاه صنعتي سهند در سوئيت هاي اقامتي آن دانشگاه مستقر شديم و غروب براي تفريح به پارك ائل گل( شاه گلي) تبريز رفتيم.

درباره عمارت ائل گلي:

ائل گلي ( استخر مردم) كه قبلاً به آن شاه گلي ( استخر شاه) مي گفتند با مساحت ۵۴۶۷۵ متر است كه در مركز استخر عمارتي به شيوه سنتي و در دو طبقه ساخته شده است. اين بنا متعلق به دوره آق قويونلوها مي باشد كه يكبار در دوره صفويه و يك بار در دوره قاجاريه بازسازي و مرمت شده است و هم اكنون يكي از تفرج گاه هاي مطرح شهر تبريز است كه مردم تبريز و گردشگران داخلي و خارجي براي لذت بردن از فضاي دلنشين آن به مجموعه مراجعه مي كنند. يك نيم دور پياده روي سبكي با اعضاي گروه در پارك سرسبز و خنك ائل گلي داشتيم و براي استراحت و گفتگو در فضاي مشرف به عمارت تاريخي وسط درياچه اتراق كرديم چاي نوشيديم و از زيبايي هاي آذربايجان گفتيم ... تا چشم به هم زديم زمان خدا حافظي با پارك شاه گلي تبريز فرا رسيد.

روز دوم سفر :

برنامه روز دوم سفر رو اختصاص داديم به حضور در شهر سرسبز اسكو و روستاي صخره اي دستكند كندوان كه تجربه متفاوتي براي همراهان سفر از زندگي و سختي هاي آن در طول تاريخ ايران بود.

درباره اسكو و روستاي صخره اي كندوان:

اسكو از كهن ترين شهر هاي آذربايجان شرقي و محدود به شهرهاي سهند، اذرشهر، مراغه و عجب شير است. طبق نظر محققان اسكوي كنوني همان اوشيكاي كهن است كه در مآخذ آشوري آمده است.

كندوان نام روستاي بسيار زيبا در استان آذربايجان شرقي و از توابع شهرستان اسكو در ۶۰ كيلومتري از جنوب غربي شهر تبريز است كه هزاران سال پيش در اثر فوران آتشفشان كوه سهند و كوه هاي اطراف بوجود آمده است. برخي از محققان هجوم مهاجمان در طول تاريخ  بويژه مغولان به اين خطه از ايران را دليل ساخت اين سبك از خانه هاي صخره اي مي دانند. خانه هاي روستاي كندوان از جنس سنگ هستند و معماري منحصر بفردي دارند بطوريكه سالانه حجم زيادي گردشگري داخلي و خارجي را به خود جلب مي كند. سه روستاي صخره اي در جهان وجود دارد كه يكي در كاپادوكيه تركيه است و يكي در روستاي داكوتاي در آمريكا؛ و سومي روستاي صخره اي و دستنكند كندوان است و بر خلاف دو روستاي ديگر زنده و پوياست و جريان زندگي در آن در رونق است.

با هماهنگي كه از قبل صورت گرفته شده بود مورد استقبال عوامل دهياري روستاي كندوان قرار گرفته و در رستوران حاج قربان با چاي و دمنوش محلي مورد پذيرايي قرار گرفته و پس از آن با هماهنگي دهياري چند خانه و موزه مردم شناسي در دل صخره ها مورد بازديد همراهان قرار گرفت و تلاش شد از سوغات محلي روستا خريد شود. براي نهار به مجموعه حاج قربان برگشتيم و دوستان با ديزي سنتي و كباب كوبيده با دوغ محلي از جمع حاضر پذيرايي نمودند. عصر براي عكس يادگاري به بالاي تپه روبروي روستا رفتيم و مناظر منحصر بفردي در قاب دوربين هاي همراهان ثبت و ضبط شد.

كندوان نمونه عيني و واقعي كارآفريني گردشگري در روستاهاي با پتانسيل ايران مي باشد كه با اندك حمايتي مردمان آن به توانمندي رسيده اند كه سالانه نزديك به نيم ميليون مسافر و گردشگر داخلي و خارجي را ميزباني مي كنند و اگر تبليغات صحيح و كيفي در اين زمينه داشته باشيم و جوامع محلي بخوبي توانمند و آموزش ببينند قطع به يقين همه مشكلات بيكاري، فقر و ... در اين كشور رفع خواهد شد بشرطي كه مديران فهيم و با درايت در مسند كار قرار بگيرند.

پس از تقدير جناب هاشمي مدير روابط عمومي فرمانداري اسكو و آقاي صدري دهيار عزيز و پر تلاش روستاي توريستي كندوان، عازم بازديد از هتل پنج ستاره صخره اي لاله كندوان شديم و با مساعدت مديريت هتل، سوئيت رويال  چهار تخته هتل همراه با جكوزي اختصاصي مورد بازديد همراهان قرار گرفت. اين هتل زيبا و منحصر به فرد با ظرفيت ۱۶ واحد اقامتي نقش مهمي در جذب گردشگر داخلي و خارجي دارد. ضمن اينكه چند سالي هست كه مساعدت ميراث فرهنگي و گردشگري استان زير ساخت هاي اقامتي در روستا در قالب اقامتگاه بوم گردي و ... فراهم شده است. با اينكه دل كندن از اين روستاي زيبا و ديدني سخت بود اما چاره اي نبود و مي بايست به محل اسكان برگرديم تا برنامه روز بعد را با قوت آغاز كنيم.

روز سوم سفر:

برنامه روز سوم سفر ( چهارشنبه ۳۱ خرداد ۱۴۰۲) به بازديد از جاذبه هاي تاريخي ، توريستي و صنعتي شهرستان آذر شهر اختصاص داشت.

درباره آذر شهر: شهرستان آذر شهر با وسعت ۸۴۰ كيلومتر مربع (۱/۸ مساحت كل استان) در ۳۰ كيلومتري تبريز واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دريا ۱۳۴۰ متر مي باشد. اين شهرستان از سمت شمال و شرق با شهرستان اسكو، از سمت غرب با درياچه اروميه و از سمت جنوب با شهرستان عجب شير هم مرز است. اين شهرستان متشكل از شهرهاي ممقان، آذرشهر، تيمورلو، گوكان و همچنين بيش از ۴۶ آبادي مي باشد. اين شهرستان در توليد سير، سنجد، لپه، گردو، نخودچي جايگاه ممتازي در استان دارا مي باشد ضمن اينكه وجود شهرك صنعتي شهيد سليمي و وجود صنايع متنوع آن باعث كارآفريني اشتغال آفريني بالايي در شهرستان و استان شده است. در اين شهرستان ميهمان فرمانداري بوديم و آقاي مهندس مغني مدير روابط عمومي فرمانداري برنامه هاي متنوعي براي شناخت بهتر شهرستان آذرشهر و آشنايي با ظرفيتهاي شهرستان و بخش هاي تابعه تدارك ديده بودند كه در بدو ورود و شهر ممقان با استقبال ايشان و شهردار و اعضاي شوراي شهر ممقان آغاز شد و پس از استماع سخنان شهردار ممقان و معرفي شهر به سمت يادمان شهداي گمنام شهر آذر شهر رفته و اداي احترامي به شهدا كرده و از محل مصلي بازديد نموده و پس از آن از يك كارگاه نخودچي بازديد كرديم. سپس در ادامه به بازديد يك معدن سنگ تزئيني ساختماني رفتيم و پس از استقبال دوستان و پذيرايي از گروه، همراهان سوار بر ماشين هاي پاترول مجموعه شده و راهي محل معدن شده و از نزديك فرايند كار سنگ بري و استخراج سنگ مورد بازديد قرار گرفت. بلافاصله از آنجا عازم بازديد از مجموعه تاريخي قدمگاه، قبرستان دوره تاريخي منتسب به ايلخانان و پرستشگاه سنگي زيبا و تاريخي كه به دوره ميترائيسم بر مي گردد رفتيم كه در دامنه كوه سر سبز و زيباي قافلانكوه قرار داشت. راهنماي بين المللي مجموعه آقاي سعيد رحيمي مقدم كارشناس ارشد ايرانشناسي و داور ليگ برتر فوتبال بود كه توضيحات ارزشمندي در خصوص مجموعه قدمگاه ، سابقه تاريخي و همچنين اقامتگاه بوم گردي كه در حال بهره برداري بود، ارايه دادند و با يك چاي كوهي از همراهان در اقامتگاه و كمپ توريستي قدمگاه پذيرايي نمودند. پس از آن از كارخانه لپه و حبوبات شهر آذر شهر بازديد كرديم و با ظرفيتهاي كارآفريني صنعت غذايي شهرستان آشنا شديم. به گفته مديران مجموعه بيش از ۹۰درصد لپه ايران در آذرشهر توليد و بسته بندي مي شود.

برنامه ريزي دقيق و متنوع روابط عمومي فرمانداري شهرستان مثال زدني بود و با هماهنگي كه از قبل انجام شده بود تنوع خاصي از گونه هاي متنوع صنايع دستي، آثار تاريخي و طبيعي و ... در بازديد پيش بيني شده بود.

پس از بازديد از كارخانه به روستاي اخي جهان قطب توليد خشكبار استان رفتيم و نهار را در باغ با صفاي يكي از اعضاي شوراي روستاي سرسبز اخي جهان ميهمان دهيار روستاي اخي جهان بوديم. ميهمانداري عزيزان روستاي حاصلخيز و پر بركت اخي جهان ستودني بود و همراه با دهيار و دوستان فرمانداري و ميراث فرهنگي عازم يك خانه روستايي كه در كار توليد فرش حجيم بودند، رفتيم و از نزديك با بافت فرش هاي دستباف حجمي در روستاي قاضي جهان آشنا شديم.

در ادامه به شهر تيمورلو مركز  توليد سير ايران رفتيم كه بخش عمده سير ايران در روستاهاي مجاور تيمورلو كاشت مي شود و همراهان از نزديك زمين هاي كشاورزي منطقه را ديده و پس از آن عازم شهر گوگان در مجاورت تيمورلو رفته كه به توليد باقلواي سنتي ثبت ملي شده رفتيم و مورد استقبال اعضاي شوراي شهر آنجا قرار گرفتيم.

در ادامه از مسير گردشگري ينگجه، قرمزگل، چراغيل بازديد كرديم كه طبيعتي فوق العاده سرسبز و زيبا داشت و ما را به ياد دره سرسبز جاغرق و طرقبه خودمان مي انداخت. در روستاي چراغيل پس از بازديد از مسجد صخره اي و دستنكند روستا، و پذيرايي چاي در محل مسجد، تجربه نيسان سواري تا پاي اتوبوس را در سربالايي روستا با هيجان مضاعفي داشتيم. پايان بخش تور شناخت توانمندي هاي آذرشهر، توزيع هداياي ارزشمند و متنوع شهرها و روستاي شهرستان (نظير سوزن دوزي، بسته لپه، جعبه سير، باقلوا) بين همراهان بود. ما هم به رسم ادب هدايايي فرهنگي ( شامل كتاب گردشگري، نبات، زعفران و محصولات شركت فن آور رايان اكسير خيام) را تقديم آقاي مهندس مغني مدير خلاق روابط عمومي فرمانداري و آقاي عسگري مدير ميراث فرهنگي شهرستان آذر شهر كرده و شب هنگام به تبريز برگشتيم.

روز چهارم سفر

برنامه روز چهارم تور گردشگري مسولانه به آذربايجان اختصاص داشت به آشنايي با ظرفيتهاي گردشگري و صنعتي شهرستان شبستر.

درباره شبستر:

شبستر مركز شهرستان سرسبز و حاصلخيز شبستر آذربايجان مي باشد كه در ۶۰ كيلومتري شمال غرب تبريز و بر سر راه تبريز، سلماس و در مسير خط آهن تبريز تركيه واقع شده است. شبستر زادگاه شاعران و عارفان بسياري نظير شيخ محمود شبستري، شيخ محمد خياباني و ميرزا علي شبستري مي باشد. اين شهرستان قط توليد كيك و كلوچه و شكلات مي باشد كه جدا از كارآفريني گسترده در اين حوزه نقش بسزايي در صادرات اين محصولات به كشور هاي همسايه دارند.

با هماهنگي قبلي كه انجام شده بود همراه به جناب آقاي حسن سليمي تركماني از مديران فرمانداري شبستر و البته از يادگاري هاي خوب دانشگاه فردوسي مشهد در دهه هفتاد، ابتدا به بندر شرفخانه از توابع شهرستان شبستر رفتيم تا ضمن بازديد از بندر قديمي ساحل درياچه اروميه از روند مرگ تدريجي درياچه از نزديك آشنا شويم.

درباره بندر شرفخانه:

بندر شرفخانه در فاصله حدود ۳۰ كيلومتري از شبستر و ۹۰ كيلومتري تبريز قرار دارد و از بنادر درياچه اروميه به شمار مي رود. اين بندر كه از مناطق ديدني شبستر به حساب مي آيد، از يك طرف به درياچه اروميه منتهي و از سمت ديگر توسط كوه هاي سرسبز ميشو محصور مي شود. اسكله تال در بندر شرفخانه، با قدمتي ۱۰۰ ساله در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. در گذشته اين بندر داراي امكانات گردشگري مانند كمپ ساحلي، قايقراني تفريحي هتل پنج ستاره و ... بوده كه متاسفانه در اثر خشكسالي امروزه كيلومترها كوير نمك جايگزين ساحل آبي آن شده است.

در بدو ورود به بندر شرفخانه با استقبال شهردار محترم و اعضاي شوراي شهر قرار گرفته و در يك جلسه كوتاه و پس از پذيرايي از همراهان در ساحل اسكله از زبان شهردار محترم از وضعيت ساحل، مشكلات درياچه و اقدامات لازم جهت احياي آن بيان نمودند. در اين جلسه با توجه به كم كاري دولتها در ادوار تاريخ به نقش شركتهاي دانش بنيان و توانايي هاي آنها جهت تبديل تهديد شوره زار اروميه به يك فرصت با قابليت هاي بالاي كارآفريني اشاره كردم كه مي طلبند از اين پتانسيل براي كمك به رفع مشكلات بندر شرفخانه استفاده نمود. نكته قابل تاملي كه در حاشيه اين جلسه متوجه شدم هتل پنج ستاره تجهيز شده بندر شرفخانه توسط آقاي حسين ثابت، هتل دار خوشنام مشهدي بود كه به دلايلي چند سالي هست كه تعطيل مي باشد.

پس از استماع  توضيحات ارزشمند جناب شهردار و آقاي مهندس سليمي، به بازديد ميداني اسكله و همچنين موزه دريانوردي مجموعه رفتيم و پس از تقدير از جناب شهردار ، عازم شبستر شده و ملاقات كوتاهي با جناب فرماندار داشته و از توضيحات ايشان در خصوص جايگاه اقتصادي و اجتماعي شهرستان بهره برديم و از آنجا براي بازديد از كارخانه كيك و كلوچه ارس پر بنيس از برند هاي معروف و خوشنام صنعت غذايي شهرستان رفته و در بدو امر با توضيحات تكميلي مديران داخلي و خط توليد آشنا شده و پس از بازديد از تنوع محصولات، نهار را ميهمان اين عزيزان بوده و پس از خداحافظي با آنها به هريك از همراهان سفر يه بسته كلوچه بنيس اهدا گرديد.

همراه با مهندس سليمي دوست خوب دوران دانشجويي عازم آرامگاه شيخ محمود شبستري سراينده مجموعه گلشن راز شديم و پس از زيارت مجموعه و استراحت كوتاه و استماع توضيحات ارزشمند كارشناس مجموعه از جناب سليمي و خانواده ايشان تشكر كرده و عازم تبريز شديم.

پس از استراحت كوتاهي در محل اسكان، عازم تفرجگاه عينالي شهر تبريز شديم كه ميعادگاه طبيعت دوستان و ورزشكاران بود با يك هواي فوق العاده خنك و نسيم دلپذير كه بسيار لذت بخش بود. در محوطه مجموعه سياه چادر هاي عشاير استان با چاي و غذاي محلي از گردشگران پذيرايي مي كردند و ماهم تجربه آش دوغ آذربايجان و نان سبزي رو در آنجا امتحان نموديم و شب هنگام به محل اقامت خود بازگشتيم در حاليكه ديدني هاي فراواني رو تجربه كرده بوديم.

روز پنجم سفر:

پنجمين روز از سي امين تو گردشگري مسولانه همكاران دانشكده مهندسي در استان آذربايجان اختصاص داشت به بازديد از شهر مرزي جلفا و منطقه آزاد ارس كه در همين ايام (۳۱ خرداد) ژئوپارك ارس در يونسكو ثبت جهاني شد و جشن آن در منطقه آزاد ارس برگزار گرديد. در اين بازديد ابتدا كليساي سنت استپانوس را بازديد كرده سپس به تماشاي ارس پر آب و خروشان رفته و پس از آن اداي احترام كرديم به سه شهيد مرزباني كه در شهريور ۱۳۲۰ جلوي لشكر تا دندان مصلح روس را سه شبانه روز گرفته و نام و ياد خود را در دل تاريخ ايران جاودانه ساختند و پايان بخش برنامه روز پنج در منطقه آزاد بازديد از باز و صرف نهار بود.

درباره كليساي سنت استپانوس:

كليساي سنت استپانوس در ۱۶ كيلومتري غرب جلفا و به فاصله سه كيلومتري كرانه جنوبي ارس، در روستاي متروكه اي به نام « دره شام» قرار دارد.

نام كليسا ملهم از نام استپانوس شهيد اول مسيحيت است و به علت استقرار آن در دره شام به اين نام نيز خوانده مي شود.

در باره بناي كليسا، نظر هاي گوناگوني ابراز شده است؛ عده اي آن را از بناهاي اوايل مسيحيت مي دانند. برخي هم چون تاورنيه بناي آن را به دوره صفويه نسبت مي دهند، در حاليكه شيوه معماري بنا، مصالح ساختماني و تزئينات مفصل و زيباي آن مويد اين مطلب است كه اين بنا به قرن چهار تا ششم هجري و سبك رومي متعلق مي باشد. اين كليسا در دره اي سر سبز و پوشيده از درخت واقع شده كه فضايي رويايي براي زائران و گردشگران آن فراهم نموده است. پس از بازديد از محوطه كليسا، برج ناقوس، نمازخانه و موزه و گرفتن چند عكس يادگاري به حاشيه رود ارس رفته و براي دقايقي به تماشاي آب خروشان و البته موقعيت استراتژيك آن پرداختيم.

اي   صبا   گر   بگذري   بر   ساحل   رود  ارس

بوسه زن بر خاك آن وادي و مشكين كن نفس

(حافظ)

درباره ارس:

رود ارس، رودخانه اي نسبتا پر آب و خروشان است كه از منطقه آرپا چاي در آناتولي تركيه سرچشمه مي گيرد؛ در واقع رودخانه ارس از ارتفاعات مين گول به ارتفاع ۳۱۵۲ متر در جنوب ارزروم در تركيه سرچشمه مي گيرد.

رود ارس يك مرز سياسي جغرافيايي ارزشمند در شمال غربي ايران محسوب مي شود مرزبندي روز ارس در طول تاريخ دچار تغيير و تحولات بسياري شده است. اين رودخانه از مرز تركيه، نخجوان، جلفا و ارمنستان گذشته و پس از گذر از مرز ايران وارد جمهوري آذربايجان شده و به رود كورا مي ريزد.اين رودخانه هم اكنون مرز بين ايران و جمهوري آذربايجان مي باشد. يكي از اتفاقات دردناك رخ داده در رود ارس غرق شدن نويسنده معاصر صمد بهرنگي در نه شهريور ۱۳۴۷ مي باشد كه روايت ماجراي مرگ ايشان در ارس در كتاب خاطرات آقاي حمزه فراهاني منعكس شده است. تماشاي رود مرزي ارس و گرفتن عكس يادگاري ما را به سمت بازارچه منطقه آزاد سوق داد و دو سه ساعتي همراهان را براي گشت و گذار در بازار آزاد گذشته و بعد از ظهر عازم تبريز شديم. برنامه دلبخواهي شامگاهي روز پنجم بازديد از ميدان ساعت و عمارت تاريخي شهرداري تبريز و پياده روي در خيابان هاي تاريخي تبريز بود.

روز ششم سفر:

روز پاياني سفر اختصاص داده شد به بازديد از بافت تاريخي و مركزي شهر، عمارت شهرداري، پياده روي در خيابان تربيت، خريد سوغات تبريز و گشت و گذار دوباره در قديمي ترين بازار سرپوشيده جهان و صرف نهار سنتي كوفته تبريزي بود. ساعت ۱۷:۳۰ عصر روز يكشنبه با تامين يك دستگاه اتوبوس vip عازم مشهد شديم در حاليكه كوله باري از اندوختني ارزشمند نصيبمان شد و ياد و خاطره اين برنامه فرهنگي گردشگري مسولانه را هيچگاه فراموش نخواهيم كرد. اگر اندكي درايت در حوزه ميراث فرهنگي و گردشگري كشور وجود داشت حال و روز ايران و مردمان نجيبش اينگونه غم انگيز نبود. چراكه گردشگري صنعت پول ساز و كارآفرين است بشرطي كه بستر آن صحيح فراهم شود.

ايران سرزمين پر رمز و راز است. ايران زيباست، ايران را بايد شناخت؛ مسولانه و آگاهانه

غلامحسين نوعي/ دكتري تاريخ شفاهي و فعال گردشگري